Капитолийден Гонконгго чейин. Бүт жума диссидент жана сүрөтчү Ай Вэйвэй менен баарлашууда. «Мен ар бир адамдын сүйлөө укугун коргойм. Мен саясий жактан туура (политкорректуу) болууну каалабайм».
[Интервью алуучу] Иерун Страус
Алтынчы күн, 9 январ 2021 жыл, 03:25.
Укмуштуудай актуалдуу, бул теңдешсиз журналисттик клише. Эң улуу ойчулдар жана эң маанилүү үндөр менен болгон ар бир сүйлөшүү абдан актуалдуу.Ал эми бул жерде сиз кытай диссиденти жана сүрөтчүсү Ай Вэйвэй (63) менен сүйлөшүп жатасыз, бул анын акыркы тасмаларында көрсөтүлгөндөй, Кытайдын мыкаачылыгы тууралуу интервьюга айланат. Бирок сүйлөшүү тез эле Гонконгдогу демонстранттардан тартып, десакрализацияланган Капитолийдеги тополоңчуларга чейин нааразылык билдирүү эркиндигине чакырыкка айланат.
Анын айткандары Европада жана АКШда болуп жаткан радикалдык укуктар боюнча талкууга кынтыксыз дал келет. Бирок, анын көз карашы башкача. Ай Вэйвэйдин – ар бир адам үчүн жана кандай болбосун деген сөз эркиндигин коргоодогу жигердүү позициясы – өзүнүн авторитардык режим менен болгон тажрыйбасынан негизделген. Ал Батыштагы эң атактуу кытай сүрөтчүсү болуп калды, анын иштеринин бири 2008-жылкы Олимпиада оюндарына арналган Пекин улуттук стадионун – «Куш уясын» долбоорлосуу. Бирок, ал режимге барган сайын макул болбой, камоого, үй камагына, ачыкка чыгарбоо келишимине, түрмөгө камоого жана акырында Европага качууга алып келген.
“Менин туруктуу дарегим жок” дейт ал Лиссабондон Skype аркылуу. -«Кээде Берлинде, анан Лондондо жашайм. Былтыр Римде опера боюнча билим алгам. Саясий качкын катары убактымды мейманканаларда, аэропорттордо жана батирлерде өткөрөм. Кээде сүйлөшкөн кызым менен уулум мени менен саякатташат, кээде жалгыз калам».
«Мен бул [активдүүлүктү] ушунчалык көптөн бери кылып келем, ошондуктан мен жакшы билем. Мен төрөлгөндөн кийин дароо атама тыюу салынган. Бизди Синьцзяндагы түзөтүү лагерине жөнөтүштү, ал жерде азыр уйгурлар үчүн түзөтүү лагерлери жайгашкан. Токойдо биз аргасыз эмгек менен оңолчук имиш. Биз беш жыл жер астындагы үңкүрдө жашадык».
Тажаткыр суроо берүүчү
Гуманизмсиз цивилизация жашай алабы? Бүгүн кечинде бул жерде Брюсселдеги Көркөм өнөр борбору (Бозар) үчүн VRT1 журналисти Аннелис Бек менен Ай Вейвэйдин онлайн сүйлөшүүсү өтөт. Буга акыркы айлардын эң күчтүү эки тасмасы негиз болду.
Ай Кытайдын коронавирустук кризиске болгон мамилеси жөнүндө үрөй учурарлык “The Coronation” аттуу даректүү тасма жаратты, ал эми “Таракан” аттуу тасма 2019-жылдын жайында башталган Гонконгдогу кол чатыр революциясынын күбөлөрүнүн кызыктуу баянын сунуштайт.
Өткөн аптада бул революция ырайымсыздык менен талкаланды. Дүйнө АКШдагы окуяларга көңүл буруп турганда, Гонконг өкмөтү мындан пайдаланып, кысымга алды. Таң атканга чейин миңге жакын милиция кызматкерлери оппозиция лидерлеринин, активисттердин жана адвокаттардын үйлөрүнө киришкен. Бир нече сааттан кийин алардын 53ү камакка алынып, эркин Гонконгдун тагдыры жабылгандай болду. Кытай өткөн жайда Улуттук коопсуздук мыйзамын кабыл алгандан бери алда канча чечкиндүү болуп калды, бул кандайдыр бир баш аламандыкты мүмкүн кылбайт. Тоталитардык мамлекетти эч ким же эч ким көтөрө албайт окшойт.
Бул революциянын аягыбы? Же ар бир камалган активисттин ордун жаңы бирөө ээлейби?
«Албетте жок. Уча ала тургандардын баары асмандан куулган. Жер бетинде калгандардын баары эч качан учпайт. Муну мен континенталдык Кытайда көрдүм, ал жерде адамдар канаттары бар экенин билишпейт. Алар коркуудан шал болуп калышты».
Европа кийлигишүүсү керекпи?
«Эгерде кимдир бирөө сиздин балаңызга зыян келтирип же уурдап кетсе, сиз кийлигишесизби? Демократиялык коом Гонконгдогудай жапа чексе, кийлигишүүнүн кереги жокпу? Гонконгдогу көтөрүлүш катаал режимге каршы эң таза, эң демократиялуу зомбулуксуз кыймыл болгон. Бирок азыр Батыштагылар “биз аракет кылышыбыз керекпи?” деп сурап жатышат. жана “Эмне кылышыбыз керек?”. Эгер сиз бул суроолорду берип жатсаңыз, анда бул сиздин иш-аракет кылгыңыз келбейт дегенди билдирет. Эгер балаңыз уруп-согулуп жатса, чара көрүү керекпи деп сурайсызбы? Сен кандай жиндисиң. Кесилген манжа кайра өспөйт. Гонконг Батыш демократиясынын кесилген манжасы. Кытай Гонконгду башка эч ким кийлигишпеши керек болгон ички маселе катары карай турганын ачык айтты. Батыш бул маселеге көңүл бурбай, Кытай менен ишин уланта берсе, Кытайдын күлкүсү келет. Мисалы, Германия жөн эле Кытайдын жүзүнчү провинциясы болуп калат, ал эми Ангела Меркель көптөгөн провинциялардын губернаторлорунун бирине айланат жана Кытайдын автомобиль өнөр жайын өнүктүрүүгө кошкон салымы үчүн мактоого татыктуу болот».
Ошол эле учурда, ЕБ толугу менен Кытай менен соода келишими менен алектенип атат.
«Албетте, ЕБ – кайырчы. Акыркы он жылда Кытай эң жагымдуу соода өнөктөшү болуп калды. Европа колониализмге негизделген. Ааламдашуу анын жаңы формасы гана. ****Европа адам укуктары жок, жумушчуларды коргоо жана сөз эркиндиги жок жерлерди эксплуатациялоодо. Авторитардык өлкөлөр Меркел үчүн идеалдуу өнөктөш. Бул тоталитаризмдин тарыхы бар Германияда. Муну баарыбыз билебиз, бирок бул тууралуу эч ким айтпайт. Неге? Анткени Батыштын маалымат каражаттары муну жашырып жатышат. Сиз муну демократия дейсиз, бирок маалымат каражаттары маалыматты толук көзөмөлгө алат. Массалык маалымат каражаттары ар-бирөөнүн оозун жабууга күчү жетет. Facebook жана Twitter кээ бир твиттерди, атүгүл адамдарды жок кыла алат. Кытай мамлекети Коммунисттик партия колдонгон аргументтер менен так ушундай кылып жатат».
Бир секунд күтө турунздар…
«Жок, уксаныз. ****Twitter айрым твиттерди коомго зыяндуу деп эсептейт. Бирок коом үчүн эмне коркунучтуу экенин ким аныктайт? Буга коомчулук калыстык кылышы керек эмеспи? Же Кытайдагы мамлекет же АКШ менен Европадагы ири компаниялар чечиши керекпи? Экөөнүн тең натыйжасы бирдей: нааразычылыкты ырайымсыз басуу жана адамдардын оозун жабуу».
Facebook жана Twitter кийлигишкен, анткени анда чоң күчтүн адамы айткан ачыктан-ачык шайлоо калпы бар. Анда демократияны коргош керек эмеспи?
“Өкмөт так ушул калпты колдонот. Фейсбук эч кандай түрдө эмненин жалган, эмненин жалган экенин аныктай албайт. Муну эл соттой алат. Кимдир бирөө сүйлөй электе эле калп айтып жатканын Twitter кантип айта алат? Муну кудай да кыла албайт. Эгерде сиз элдин пикирине ишенбей, бул укукту чоң компанияларга тапшырсаңыз, анда сиз өз укугуңуздан баш тарткан болосуз. Бул бизди чиркөө илимпоздорду жер тегерек деп айтканы үчүн отко ыргыткан орто кылымдарга алып барат. Чиркөө бул жалган, бул жаман деп айтты. Бул жөн гана сиздин аргументиңиз. Биз аны кабыл ала албайбыз.
Азыркы коомдо укук инсанга таандык. Ар ким өзү үчүн баа берсин. Facebook менен Twitter нары калсын. Булар бир гана нерсени каалаган желмогуздар: мүмкүн болушунча көп акча табуу.
Facebook менен Twitter нары калсын. Булар бир гана нерсени каалаган желмогуздар: мүмкүн болушунча көп акча табуу.
Баардыгы бир багытта кеткенде бул тоталитаризм. Ким башка жол менен кетсе, ал жок болот. Муну биз коомубузда барган сайын көбүрөөк көрүп жатабыз. Эң коркунучтуусу университеттеги курстары. Университет тез тамактануучу жайга айланган, анда сиз системанын өзүнө эч качан шек келтирбеши үчүн, сиз өтө баналдык, негизги, туура эмес түшүнүккө ээ болосуз. Негизги маалымат каражаттары элдин мээсин толугу менен жууп салды. CNN, The New York Times – алар саясий каршы пикирге тыюу салуу аракетинин бир бөлүгү. Мен Трамптын көп калп айтып, жаман өкүм чыгарарын да билем. Бирок, келгиле, адегенде аларды угуп, көрөлү, укугубуздан баш тартпайлы. Биздин укуктарыбыз The New York Times гезитине эмес, бизге таандык».
Ооба, сизге ушул негизги маалымат каражаттарынын биринде сөз берилет, туурабы?
«Келгиле, бул тууралуу эмне жарыялайсыңар. Бирок аны басып чыгарасыңбы, жокпу, баары бир. Мен жөн гана эркин сүйлөш керек. Мен коммунисттердин көзөмөлүндө болуп, ачык айтууга уруксат берилбесе дагы, мен аны аткардым. Мен өз оюмду дайыма эркин айтып келгем. Мен муну Кытайда жасадым, эми Европада жасап жатам».
Анткени бул жерде да жаманбы?
**«**Мисалы, Джулиан Ассанжды алалы, ал дагы эле Англияда камалып турат, анткени ал эң караңгы мамлекеттик сырларды ачуу үчүн аянтчаны түзүп берген. ****Wikileaks негизги журналисттик платформа болгон. ****Ошону жок кылсаңар, бүт журналистиканы жок кыласыңар. ****Америкалык Эдвард Сноуденди карачы, Орусияда тыгылып жатат, жакында ата болот. Өзүнүн баалуулуктарын сактоо үчүн эркиндигин жана сооронучун курмандыкка чалган адамдарды ким коргойт?»
Сөз эркиндигинин чеги жокбу?
«Эгерде сиз каршы пикирге чыдабасаңыз, эмне үчүн сөз эркиндигинин кереги бар? Сөз эркиндигинин жоюлушу – интеллектуалдык дүйнөнүн өлүмү. Бул адамдын ар-намысына, рухуна шек келтиргендик.
Зордук-зомбулуксуз нааразылык билдирген аял Капитолийде атып өлтүрүлгөн. ****Бардык гезиттер бул адамдарды бандалар деп аташкан. Анда биз араб жазына каршы чыккандарды бандалар деп атайбызбы? Жок, Батыш Жакынкы Чыгыштын элин өз президентин өлтүрүүгө үндөгөн! Эки жүздүүлүктү токтотуш керек. Болбосо, күзгүгө карап, мен киммин деген суроону бере албай каласың.»
Анда биз араб жазына каршы чыккандарды бандалар деп атайбызбы? Жок, Батыш Жакынкы Чыгыштын элин өз президентин өлтүрүүгө үндөгөн!
Капитолийдеги тополоңчуларды араб жазынын козголоңчулары менен салыштырып жатасызбы?
«Айырмачылыгы менен алар анча агрессивдүү эмес. Булар той өткөрүүнү каалап, демонстрацияга кантип катышууну да билбеген адамдар болчу. Бирок аялды атып кетишкен.
Бизге сүйлөөгө убакыт келди. Эл азыр мени Трампты коргоп жатат деп айыптап жатышат. мен муну кылбайм. Баарынан мурда мен аны биринчи сындадым. Бирок мен кимдир бирөөнүн сүйлөө укугун коргойм. Мен саясий жактан туура болууну каалабайм».
Сиз өз оюңузду билдирүү үчүн Instagram, Twitter сыяктуу социалдык тармактарды колдоносуз. Бул сөз эркиндиги үчүн эң сонун мезгил эмеспи?
«Жок, бул чоң компаниялар биздин жашообузду бузуп жатат. Алар биздин ким экенибизди аныктайт. Албетте, алар сизге бир аз эркиндикти калтырышат: сиздин корооңузда дагы эле жашылча өстүрө турган бакчаңыз бар. Бирок алар эмне кылганын карагыла. Сен дагы эле кылып жатасыңбы”?
Башка жагынан алганда, Интернет сизге даректүү тасмаларды жайылтуу мүмкүнчүлүгүн сунуш кылат. Сиз аларды Vimeo аркылуу бөлүшөсүз.
“Биздин тандоо менен эмес. Алар [чоң компаниялар] [Ай Вэйвэйдин тасмаларына] Венециядан Санданска чейин бардык ири кинофестивалдарга кирүүсүнө тыюу салышты. Netflix жана Amazon сыяктуу негизги агымдык платформалар да баш тартышты. Ар бир кинофестиваль жана ар бир компания Кытай менен иштешет, анткени бул абдан маанилүү рынок.
“Коронациянын” бет ачары үчүн Берлиндеги Imax кинотеатрын ижарага алдык. Imax көрсөтүүнү премьерага аз калганда токтоткон. Былтыр жазында кытайлык компания менен кинотеатрларды куруу боюнча келишим түзгөнүн ошондо гана билдим. Келгиле, жөнөкөй болбойлу”.
Которгон: Baktygul Kozhoshova